لیتیوم چیست؟
گرفته شده از واژه یونانی lithos به معنی سنگ با نماد شیمیایی Li یک فلز قلیایی نقره‌ای – سفید و نرم با عدد اتمی ۳ است. این عنصر در شرایط استاندارد دما و فشار سبک ترین فلز و کم چگالی ترین عنصر جامد است. مانند دیگر فلزهای قلیایی، لیتیم هم بسیار واکنش‌پذیر و آتشگیر است به همین دلیل بیشتر آن را زیر روغن صنعتی و یا نفت نگاه میدارند. اگر بر روی آن برشی پدید آید بخش بریده شده دارای جلای فلزی خواهد بود اما به دلیل واکنش‌پذیری زیاد آن خیلی زود با رطوبت هوا واکنش می‌دهد، هوا باعث خوردگی آن می‌شود و به رنگ نقره‌ای تیره مایل به خاکستری و سپس سیاه در می‌آید.
به دلیل واکنش‌پذیری بالای لیتیوم، هرگز نمی‌توان آن را به‌صورت عنصر آزاد در طبیعت پیدا کرد بلکه همواره در بخشی از یک ترکیب شیمیایی که بیشتر یونی است، پیدا می‌شود. لیتیم در تعدادی از کانی‌های پگماتیتی یافت می‌شود اما از آنجایی که در آب حل می‌شود به‌صورت یون در آب اقیانوس‌ها و به صورت نمک در آب‌ها و رس دیده می‌شود.
کاربرد
لیتیوم یکی از اجزاء مهم در باتری‌های قابل شارژ است که در تلفن‌های همراه، رایانه‌های دستی و اتومبیل‌های برقی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
آلیاژی از لیتیوم آلمینیوم هم اکنون در صنایع هواپیما سازی بکار گرفته می‌شود که سبک، قابل انعطاف و همزمان محکم و مقاوم است.
لیتیوم نیروی کششی زیادی دارد و بخاطر کمی وزن خود گزینه بسیار مناسبی برای باتری‌های کم‌وزن و پرانژی می‌باشد.
لیتیوم همراه با سرب آلیاژی را تولید می‌کند که در ساختن بلبرینگ چرخ‌های قطار بکار گرفته می‌شود، لیتیوم حتی در صنایع داروسازی مورد مصرف دارد.
با این همه در مورد مصرف لیتیوم هم در صنایع و همچنین در داروسازی توجه به یک نکته بسیار مهم می‌باشد . مرز میان سودمند بودن این ماده و سمی بودنش برای انسان و محیط زیست بسیار بسیار نازک و شکننده است.
دیگر کاربردهـــــا
لیتیم، به علت گرمای ویژه‌اش (بالاتر از تمامی جامدات) در انتقال حرارت مورد استفاده قرار می‌گیرد. به علت خاصیت electrochemical ،ماده مهمی درآید باطری‌ها محسوب می‌شود، سایر کاربردها:
- نمک‌های لیتیم، مثل کربنات لیتیم (Li2co3) و سیترات لیتیم، تثبیت کننده‌های حالت هستند که در درمان بیماری‌های متضاد نقش دارند.
- لیتیم کلرید و لیتیم برمید، به شدت رطوبت را جذب می‌کنند، لذا در خشک کننده‌ها به کرات کاربرد دارند.
- استارات لیتیم، یک ماده لیزکننده کلی در دمای بالا و برای تمامی مقاصد به شمار می‌رود.
- لیتیم، عاملی آلیاژ ساز است که در تولید ترکیبات آلی مورد استفاده قرار گرفته، نیز دارای کاربردهای اتمی می‌باشد.
- در فضاپیما و زیردریایی، برای خارج کردن دی‌اکسید کربن از هوا از هیدروکسید لیتیم استفاده می‌شود.
- از آلیاژ این فلز با آلومنیوم، کادمیم، مس و منگنز در ساخت قطعات هواپیماهای بلند پرواز استفاده می‌گردد.
هشدارها
لیتیم همانند فلزات قلیایی دیگر در حالت خالص، شدیداً آتش‌زا و در معرض هوا و مخصوصاً آب تا حدی انفجاری است. این فلز همچنین خورنده بوده، لذا باید توجه خاص داشت و از تماس آن با پوست بدن اجتناب کرد. در صورت ذخیره، باید آنرا در هیدروکربن مایع قابل اشتعالی مانند نفت نگهداری نمود. لیتیم، هیچگونه نقش بیولوژیکی نداشته، تا حدی سمی محسوب می‌شود.
موارد مصرف
از لیتیم در درمان و پیشگیری مانیا، بیماری مانیک – دپرسیو، افسردگی عودکننده و رفتار تهاجمی استفاده می‌شود.
مکانیسم اثر
مکانیسم اثر لیتیم دقیقاً مشخص نیست، اما به دلیل شباهت یون لیتیم به یون سدیم، جایگزین سدیم شده و در ایجاد پتانسیل عمل در سلول‌های عصبی اختلال ایجاد می‌کند برروی عملکرد واسطه‌های شیمیایی عصبی مثل نور اپی نفرین، سروتونین، دوپامین و استیل کولین و گیرنده‌های آنها تاثیر می‌گذارد و با کاهش تولید پیام رسان ثانویه اینوزریتول تری فسفات ایجاد پاسخ سلولی را تضعیف می‌کند .
نکات قابل توصیه
- مقدار مصرف لیتیم را باید به گونه‌ای تنظیم نمود که غلظت پلاسمایی در محدوده mmol/liter 1 – ۴/۰ قرار بگیرد.
- جهت درمان نگهدارنده در سالمندان، مقدار مصرف لیتیم باید به گونه‌ای تنظیم شود که غلظت پلاسمایی در حد mmol/liter1 – ۴/۰ بدست آید.
- غلظت پلاسمایی مطلوب در هر فرد باید به طور جداگانه تعیین شود.
- در مسمومیت خفیف با لیتیم، قطع دارو و تجویز مقادیر زیاد آب و نمک برای رفع مسمومیت کفایت می‌کند.
- وقتی رژیم دارویی لیتیم تثبیت شد، معمولاً هر ۳ ماه یکبار غلظت پلاسمایی آن باید اندازه گیری شود.
- در طول دوره درمان، بیمار باید آب و سدیم به اندازه کافی مصرف کند.
- در صورت بروز استفراغ، اسهال عفونت و تعریق شدید ممکن است لازم باشد مصرف لیتیم را قطع نمود یا مقدار مصرف را کاهش داد.
- از قطع ناگهان صرف دارو باید پرهیز شود.
- این دارو نباید تحت هیچ شرایطی بیشتر از مقدار تعیین شده مصرف شود.
- به منظور بررسی پیشرفت، درمان، مراجعه منظم به پزشک ضروری است.
- هنگام ورزش و در هوای گرم باید احتیاط نمود.
مقدار مصرف
بزرگسالان: ابتدا ۶۰۰ – ۳۰۰ میلی گرم سه بار در روز مصرف می‌شود. سپس مقدار مصرف برحسب نیاز و تحمل بیمار هر هفته تنظیم می‌شود. به عنوان نگهدارنده، ۳۰۰ میلی گرم یا چهار بار در روز مصرف می‌شود. مقدار مصرف بر حسب نیاز و تحمل بیمار تنظیم می‌شود. مقدار مصرف قرص پیوسته رهش ابتدا ۹۰۰ – ۴۵۰ میلی گرم دوبار در روز یا ۶۰۰ – ۳۰۰ میلی گرم سه بار در روز می‌باشد که مقدار مصرف بر اساس نیاز و تحمل بیمار تنظیم می‌شود. به‌عنوان نگهدارنده، ۴۵۰ میلی گرم دوبار در روز یا ۳۰۰ میلی گرم سه بار در روز مصرف می‌شود.
کودکان: در کودکان تا ۱۲ سال، ابتدا در دو یا سه مقدار منقسم مصرف می‌شود و سپس مقدار مصرف بر حسب نیاز و تحمل بیمار تنظیم می‌شود. در کودکان با سن بیشتر از سال، مقدار مصرف مانند بزرگسالان است. مقدار مصرف قرص پیوسته رهش در کودکان با سن بیشتر از ۱۲ سال، مانند بزرگسالن است .